ابلیس از ملائکه است یا از جن

شیخ صدوق به سند صحیح از جمیل بن دراج روایت کرده است که او گفت من از حضرت صادق (علیه السلام) پرسیدم که ابلیس آیا از ملائکه بود یا در سماوات متولی کاری بود؟ حضرت در جواب فرمودند که نه او از ملائکه بود و نه در آسمان ها متولی کاری. او از جن بود و در آسمان با ملائکه به سر می برد و در میان فرشتگان به عبادت خدا مشغول بود و فرشتگان می پنداشتند او از خودشان است(9). « و کانت الملائکه تری أنه منها و کان الله سبحان یعلم انه لیس منها»(10). در آیات به جن بودن ابلیس تصریح شده است: «فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْلِیسَ کَانَ مِنَ الْجِنِّ»(11).
روایاتی از پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) و امامان معصوم (علیهم السلام) نقل است که تصریح بر جن بودن ابلیس دارند. از جمله که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به شمعون فرمود: تو دشمنانی از جنس جن و انس داری که پیوسته تعقیبت می کنند و با تو پیکار می نمایند تا دینت را بربایند؛ و اما دشمنان از جن، پس ابلیس است و سپاهیانش.(12)
قرآن کریم در مورد شیطان می فرماید: «وَ کَذلِکَ جَعَلْنَا لِکُلِّ نَبِیٍّ عَدُوّاً شَیَاطِینَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ»و «ففسق عن امر ربه و کان من الجن» از امر خدایش خارج شد و از جن ها بود.(13)

حارث نام شیطان

در ابتدا شیطان در میان امت خود بر روی زمین زندگی می کرد و طبق احادیث نام او عزازیل است و از جنس آتش بود. زمانی تمامی مردمش به خاطر عصیان و تمرد از امر پروردگار نابود شدند و او در زمین تنها ماند. از تنهایی به خدا شکایت کرد و خدا او را نزد ملائکه برد تا در میان آنان خدا را عبادت کند.(14) به روایتی دیگر نام اصلی شیطان، حارث است. او پس از رانده شدن از درگاه الهی، ابلیس نامیده شد و به این دلیل به او شیطان گفته می شود که همواره فساد و شرارت از او به وجود می آید(15). در قرآن تصریح شده است که ممکن است شیطان از جن یا انس باشد. «وَ کَذلِکَ جَعَلْنَا لِکُلِّ نَبِیٍّ عَدُوّاً شَیَاطِینَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ » و چنین قرار دادیم برای هر پیامبری، دشمنی از شیاطین انس و جن.
از امام رضا (علیه السلام) نقل است که فرمودند: اسم ابلیس حارث بوده است. او ابلیس نامیده شد، زیرا از رحمت خدا مأیوس و ناامید گشت.(16)

محل سکونت شیطان

درباره ی مکان سکونت ابلیس آمده است که «ان الله خلق الارضین السبع و جعل عرش ابلیس فی الرابعه منها و کان فی یده ملک السماء الرابعه». به درستی که خداوند زمین های هفتگانه را خلق نمود و محل استقرار ابلیس را در زمین چهارم قرار داد و زمانیکه ابلیس در ‌آسمان بود، آسمان چهارم در اختیار او بود. در حدیث دیگری آمده است: « ان الشیطان لیست فی السماء و لا فی الارض انما تسکن فی الهواء». شیاطین در آسمان و زمین مستقر نیستند، بلکه استقرار و سکونت آنها بین زمین و آسمان است.

مکان حضور شیطان

در روایت است که فرشتگان در جمع کسانی که خدا را یاد می کنند، حاضر می شوند؛ و ابلیس نیز یکی از یارانش را برای برهم زدن جمع آنها می فرستد. همچنین شیاطین در جمع منکران حق حاضر می شوند. چنانچه ابلیس در دارالندوه در جمع مشرکین حاضر شد و نقشه ی قتل پیامبر را کشید.(17)

اختیار، دلیل خلقت شیطان

در کلام روایات آمده است که شیطان سؤال کرد: خدایا اگر می دانستی که من چنین عاقبتی از تمرد و عصیان و طرد داشتم، چرا مرا خلق کردی؟ حق تعالی فرمود: اگر چنین نمی شد، امتحان و اختیار صورت نمی گرفت و اهل حق از باطل تبیین نمی گردید و ارزش بندگان صالح، ناپیدا بود و اقتضای سیر کمال اینگونه است.(18)

شیطان زاد و ولد دارد

قرآن درباره ی شیطان از ذریه یا نسل نام می برد. از این تعبیر دریافته می شود که شیطان، زاد و ولد دارد. در جایی دیگر، جنود و گاهی نیز قبیل برای شیطان آمده است. «إِنَّهُ یَرَاکُمْ هُوَ وَ قَبِیلُهُ مِنْ حَیْثُ لاَ تَرَوْنَهُمْ إِنَّا جَعَلْنَا الشَّیَاطِینَ أَوْلِیَاءَ لِلَّذِینَ لاَ یُؤْمِنُونَ‌ »(19). همانا آن شیطان و بستگانش شما را می بینند در صورتی که شما آنان را نمی بینید. ما نوع شیطان را دوستدار آنان که ایمان نمی آورند، قرار داده ایم.

شیطان، دار و دسته دارد

در‌آیاتی در قرآن تصریح شده است که شیطان دارای گروه و لشکریانی است.«و جنود ابلیس اجمعون» و تمام سپاه شیطان به جهنم درآیند.(20) «أَ فَتَتَّخِذُونَهُ وَ ذُرِّیَّتَهُ أَوْلِیَاءَ مِنْ دُونِی» آیا فراموش کرده و شیطان و فرزندانش را دوست خود گرفتید.(21)«وَ أَنَّهُ کَانَ رِجَالٌ مِنَ الْإِنْسِ یَعُوذُونَ بِرِجَالٍ مِنَ الْجِنِّ» مردانی از نوع بشر به مردانی از گروه جن پناه می برند.(22)

همراهان انسان از آغاز تولد

طبق روایات موجود درباره ی جن و شیطان، در برابر هر انسانی که متولد می شود، دو فرشته از سوی خدا و دو شیطان از جانب ابلیس بر او گماشته می شود و هرکدام انسان را به سویی می کشانند. در حدیثی از امام معصوم آمده است که شیطان من به دست من ایمان آورد.(23)

صعود به آسمان

از امام صادق (علیه السلام) روایت شده است که در ابتدا ابلیس از هفت آسمان بالا می رفت و به سخنان فرشتگان گوش می داد. با تولد حضرت عیسی (علیه السلام) از رفتن به سه آسمان منع شد. پس از تولد پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، ابلیس از رفتن به همه ی آسمان ها منع شد(24).

آهن زینت شیطان و جن

امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «جعل الله الحدید فی الدنیا زینته الجن و الشیاطین».خداوند زیور جن و شیاطین را در دنیا آهن و حدید قرار داد.(25)

زمان مرگ ابلیس

در حدیثی از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) آمده است که روز معلوم، همان زمان بعثت قائم آل محمد است. زمانی که قائم ظهور می کند، در مسجد کوفه می نشیند. ابلیس نزد وی رفته در مقابلش زانو می زند. حضرت او را دستگیر کرده، گردنش را می زند.
در حدیثی امام صادق (علیه السلام) فرمود: «یموت ابلیس ما بین نفخه الاولی و الثانیه». مرگ ابلیس در بین رجعت و قیامت است.

مرگ ابلیس به دست ولی خدا

در روایت آمده است بعد از قیام امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) آن حضرت ابلیس را از موی سرش گرفته و گردنش را قطع می کند. در روایتی دیگر، پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) او را بر روی صخره ی بیت المقدس ذبح می کند.(26) در روایتی دیگر نیز آمده است که بعد از ظهور امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) همه ی مؤمنان او را سنگباران می کنند، چنانچه قبل از ظهور، با لعنت سنگباران می شد.(27)

شیطان، مقر به ربوبیت خدا

یکی از منکران خدا، از امام صادق (علیه السلام) سؤال کرد: چرا خداوند ابلیس را آفرید تا بندگان او را گمراه کند، تا جایی که ربوبیت او را انکار کنند؟ امام فرمود: دشمنی ابلیس به خدا ضرر نمی رساند و دوستی او نیز نفعی برای خدا ندارد و او را بر بندگان مسلط نکرده است. او فقط وسوسه می کند و آنها را به راه نادرست دعوت می کند، ولی با وجود گناهانش، به ربوبیت خدا اقرار کرده است.(28)